CHAPTER 4

FIRST AID TREATMENT (પ્રાથમિક સારવાર ની પદ્ધતિ)


પ્રાથમિક સારવાર એટલે શું?

ગંભીર રીતે ઘાયલ અથવા બીમાર વ્યક્તિને તાત્કાલિક સારવાર અને સહાય તરીકે આપવામાં આવતી સારવાર ને પ્રાથમિક સારવાર અથવા ફર્સ્ટ એઈડ કહેવામાં આવે છે.જે મુખ્યત્વે જીવન બચાવવા, વધુ બગડતી હાલત અટકાવવા, પીડિત ને સુરક્ષિત સ્થળે ખસેડવાની અને છેવટે તેમને તબીબી કેન્દ્ર/ હોસ્પિટલ સુધી પહોંચવા માં મદદ કરે છે. ફર્સ્ટ એઈડ ના કારણે ઘણી વખત લોકો નું જીવન બચાવવામાં મદદ મળે છે. 

શાળા, કૉલેજ અને બીજી ઘણી બધી તાલીમી સંસ્થા ઓ માં નાના ઉંમર થી જ વિદ્યાર્થી ઓ ને આરોગ્ય ની સંભાળ અંગે ની સારી આદતો વિષે શીખવવામાં આવે છે અને સાથે સાથે ફર્સ્ટ એઈડ વિષે પણ જાણકારી આપવામાં આવે છે જેથી જરૂર પડે ત્યારે તેઓ પોતાની સાર સંભાળ પણ રાખી શકે.

પ્રાથમિક સારવારની પ્રક્રિયામાં ઘણી વાર સરળ અને મૂળભૂત જીવન રક્ષક પદ્ધતિનો સમાવેશ થાય છે જે વ્યક્તિ યોગ્ય તાલીમ અને જ્ઞાન સાથે પ્રાપ્ત કરે છે.

 

પ્રાથમિક સારવાર નાં મુખ્ય મુદ્દાઓ:  

•       જીવન બચાવવાની કોશિશ કરવી- જો દર્દી નો શ્વાસ બંધ હોય અથવા તેને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડતી હોય તો ફર્સ્ટ એઈડ આપનારે પહેલા દર્દી સારી રીતે શ્વાસ લઈ સકે તેવી વ્યવયસ્થા ગોઠવવી જોઇએ. તેના માટે તે શ્વાસોચ્છવાસ માટે ની અલગ અલગ પદ્ધતિઓ અથવા તો ઑક્સીજન આપીને દર્દી ને જીવિત રાખવાનો પ્રયાસ કરવું જોઇએ. જ્યારે દર્દી સારી રીતે શ્વાસ લઈ શકતો હોય તો તેને તાત્કાલિક હોસ્પિટલ લઈ જવાની ગોઠવણ કરવી, જેથી તો ઉપચાર સારી રીતે થાય શકે.

•       વધુ નુકસાન થતું અટકાવવા-કેટલીક વખત દર્દી ની બગડતી સ્થિતિને અટકાવવા અથવા વધુ ઈજા ન થાય તે માટે પણ ફર્સ્ટ એઈડ આપવામાં આવે છે. તેમાં દર્દી ને નુકસાન કરી શકે તેવા કોઈ પણ વસ્તુ કે વાતાવરણથી દૂર ખસેડવાની અને સ્થિતિને બગડતી અટકાવવા માટે પ્રાથમિક સારવારની પદ્ધતિઓ નો ઉપયોગ કરવો.

•       દર્દી પૂર્ણ સ્વસ્થ થાય તે જોવું: પ્રાથમિક સારવારમાં બીમારી અથવા ઈજા માંથી દર્દી ને પૂર્ણ સ્વસ્થ થાય તે જોવું,જેમ કે નાના ઘા પર બેન્ડેજ અથવા પ્લાસ્ટર લગાવવા ના કિસ્સામાં, ફર્સ્ટ એઈડ આપનારા એ વાત નું ધ્યાન રાખવું કે તેના દ્વારા કરેલ ઉપચાર થી દર્દી સારી રીતે સ્વસ્થ થાય.

પ્રાથમિક સારવાર ની તાલીમ

ઘણી વખત જ્યારે દર્દી ને જીવલેણ બીમારી અથવા મોટી ઈજા થઈ હોય ત્યારે પ્રાથમિક સારવાર ની પદ્ધતિ ની જરૂર પડે શકે છે. આ પદ્ધતિ કેવળ તાલીમ મળેલ વ્યક્તિ દ્વારા જ પદ્ધતિસર અપાય તે જરૂરી છે નહીં તો દર્દી અને પ્રાથમિક સારવાર કરનાર બંને વ્યક્તિ માટે જીવલેણ સાબિત થઈ શકે છે. જો તમે તાલીમ લીધી હોય તો કટોકટી અથવા આકસ્મિક આપદા ના સમયે ડૉક્ટર દ્વારા ફોન ઉપર આપવામાં આવતી સૂચનાઓ નો પાલન કરીને, એમ્બ્યુલન્સ/ડૉક્ટર પહોંચે ત્યાં સુધી દર્દી ના જીવન ને બચાવવા માટે કારગર સાબિત થઈ શકે છે. જુદા જુદા શહેરો માં રેડ ક્રોસ નામ ની સંસ્થા દ્વારા ફર્સ્ટ એઈડ ની તાલીમ આપવામાં આવે છે અને તાલીમ પૂર્ણ કરતાં પ્રમાણપત્ર પણ એનાયત કરવામાં આવે છે.

પ્રાથમિક સારવારના પાયા ના સિદ્ધાંત (ABC OF FIRST AID)

A એટલે શ્વસન માર્ગ (AIRWAY-એરવે)

B એટલે શ્વાસ લેવો (BREATHING-બ્રિધિંગ)

C લોહી નું પરિભ્રમણ (CIRCULATION-સર્ક્યુલેસન)

• શ્વસન માર્ગ: શ્વસન માર્ગ પર સૌ પ્રથમ ધ્યાન આપવું જોઈએ. જો તેમાં તકલીફ હોય તો તે તાત્કાલિક  દૂર કરવું જેથી દર્દી ને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ ના પડે અને ગૂંગળામણ ના કારણે દર્દી ના મોત ના થાય.

•  શ્વાસ લેવો- જો દર્દી નો શ્વાસ અટકી જશે તો તેનું મૃત્યુ થઈ શકે છે. તેથી જ દર્દી ની શ્વસન ક્રિયા ચાલતી રહે તે ખૂબ જ જરૂરી છે અને તેના માટે પ્રાથમિક સારવાર ની જુદી જુદી પ્રકાર ના પ્રક્રિયા નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પાઠ ના અંત માં આપેલ શ્વાસોશ્વાસ ની અલગ અલગ રીત દ્વારા દર્દી ને સારવાર આપી શકાય છે.

• લોહી નું પરિભ્રમણ: દર્દી ને જીવંત રાખવા માટે લોહી નું પરિભ્રમણ આવશ્યક છે. શરીર અને ખાસ કરીને હ્રદય માં લોહી નું પરિભ્રમણ થતું રહે તે ખાસ ધ્યાન રાખવું.   

પ્રાથમિક સારવાર આપતી વખતે વ્યક્તિએ કેટલાક નિયમો નું પાલન કરવું જરૂરી છે. જે નીચે મુજબ છે.

ગભરાવા ની જરૂર નથી

ગભરાટ ની સ્થિતિ દર્દી ની તબિયત વધુ ખરાબ કરી શકે છે. ગભરાટ ના કારણે ઘણી વખત મોટી ભૂલો થઈ શકે છે. તેથી જ પ્રાથમિક સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ શાંત મગજ અને સામૂહિક રીતે કામ કરી શકે તેવો અભિગમ રાખવો જોઈએ.

તબીબી કટોકટી ને કોલ કરો

જો દર્દી ની પરિસ્થિતિ વધારે પડતી ખરાબ થતી હોઈ અને જો તેને કંટ્રોલ કરવી મુશ્કેલ હોય તો પ્રાથમિક સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ તાત્કાલિક તબીબી સહાય ની માગણી કરવી જોઇએ. જેથી દર્દી નો બચાવ કરી શકાય.

આસપાસ નું વાતાવરણ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે

વાતાવરણ પ્રમાણે પ્રાથમિક સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ દર્દી ની સાથે સાથ પોતાની પણ કાળજી રાખે તે ખૂબ જ જરૂરી છે. તેથી પ્રાથમિક સારવાર કરનાર વ્યક્તિ એ આસપાસ ના વાતાવરણ નો કાળજીપૂર્વક અભ્યાસ કરવો જોઈએ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, વ્યક્તિએ એ સુનિશ્ચિત કરવાની જરૂર છે કે તેઓ સુરક્ષિત છે અને તેમને કોઈ જોખમ નથી કારણ કે પ્રાથમિક સહાયક પોતે ઘાયલ થાય તો વધુ ખરાબ પરિસ્થિતી સર્જાય શકે છે.  

કોઈ નુકસાન ન કરો

જ્યારે પીડિત બેભાન હોય ત્યારે પાણી પિવડાવવું, જામી ગયેલ લોહી લૂછવું (જે રક્તસ્ત્રાવ ઘટાડવા માટે જરૂરી હોઈ છે), ફ્રેક્ચર થયેલ ભાગ ને મરોડવા, ઘા લાગેલ ભાગો નું વધારે પડતું હલન ચલન કરવું વગેરે દર્દી ની પરિસ્થિતી વધુ ખરાબ કરી શકે છે.

દર્દીઓ ઘણી વાર ખોટી પ્રાથમિક સારવાર પદ્ધતિઓ ને કારણે મૃત્યુ પામે છે, જે કદાચ સરળતાથી બચાવી શક્યાં હોત. જ્યાં સુધી જરૂર ન પડે ત્યાં સુધી ઘાયલ વ્યક્તિને ખસેડશો નહીં.દર્દી જે અવસ્થા માં પડ્યો હોય તેને તે જ અવસ્થા માં રહેવા દેવું જોઈએ, કારણ કે જો દર્દી ને પીઠ, માથા અથવા ગરદન  માં ઈજા થઈ હોય તો તેને ખસેડવાથી તેને વધુ નુકસાન થશે.

આશ્વાસન

પીડિત ને તેની સાથે પ્રોત્સાહક રીતે વાત કરીને આશ્વાસન આપો.

રક્તસ્ત્રાવ અટકાવો

જો પીડિત ને લોહી વહી રહ્યું હોય, તો ઘાયલ ભાગ પર દબાણ લગાવી ને રક્ત સ્ત્રાવ અટકાવવાની પ્રયાસ કરો.

મહત્વ ના કલાકો

હોસ્પિટલ માં માથાની ઈજા, મલ્ટિપલ ટ્રોમા, હાર્ટ એટેક, સ્ટ્રોક વગેરે ની સારવાર માટે શ્રેષ્ઠ ટેકનોલોજી ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ દર્દીઓ ઘણી વાર દર્દી ઓ ને સમયસર તે ટેકનોલોજી નો લાભ મળતો નથી.

આવી પરિસ્થિતિ માં મૃત્યુ પામવા નું જોખમ પ્રથમ 30 મિનિટમાં સૌથી વધુ હોય છે. આ સમય ગાળા ને મહત્વ ના કલાકો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દર્દી હોસ્પિટલ પહોંચે ત્યાં સુધીમાં તો તેઓ આ સમયગાળો પસાર કરી શક્યા હોય છે. પ્રાથમિક સારવારની સારવાર જીવન બચાવવા માટે ઉપયોગી બની રહે છે.

દર્દી ને સુરક્ષિત પરિવહન મારફતે શક્ય તેટલી ઝડપથી નજીકના ઇમરજન્સી રૂમમાં જવામાં મદદ કરો. જેથી દર્દી ને શ્રેષ્ઠ ઉપચાર તાત્કાલિક અને વધુ સારી રીતે મળી શકે.

સ્વચ્છતા જાળવો

સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે, પ્રાથમિક સારવાર આપનારે દર્દીને કોઈ પણ પ્રાથમિક સારવાર આપતા પહેલા હાથ ધોવા અને સૂકવવા અથવા ચેપ ને અટકાવવા માટે ગ્લોવ્ઝ પહેરવા ની જરૂર પડે છે.

સફાઈ અને ડ્રેસિંગ

પટ્ટી લગાવતા પહેલા ઘા ને હંમેશા સારી રીતે સાફ કરો અને પછી ઘા ને સ્વચ્છ પાણીથી ધોઈ લો.

CPR (કાર્ડિયો-પલ્મોનરી રિસુસિટેશન) જીવન ટકાવી રાખી શકે છે

સીપીઆર જીવન ટકાવી રાખવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થઈ શકે છે. જો દર્દી ને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડે, તો તરત જ સીપીઆર શરૂ કરો. જોકે, જો કોઈએ સીપીઆરની તાલીમ ન લીધી હોઈ, તો પ્રયાસ કરશો નહીં કારણ કે તમે વધુ ઈજા પહોંચાડી શકો છો. ભીડભાડ વાળા વિસ્તારમાં આ એક મુશ્કેલ પ્રક્રિયા છે. સીપીઆર, જો અત્યંત કુશળ પ્રાથમિક સહાયકો દ્વારા કાળજીપૂર્વક કરવામાં આવે તો તે એક એવી પ્રક્રિયા છે જે મેડિકલ ટીમ આવે ત્યાં સુધી શરીર ના મહત્વપૂર્ણ અંગો ને ઓક્સિજન પહોંચાડી, દર્દી ના જીવન નો બચાવ કરી શકાય છે.

દર્દી ને મૃત જાહેર કરવું

અકસ્માત ના સ્થળે પીડિત ને મૃત જાહેર કરવું યોગ્ય નથી. તે લાયકાત ધરાવતા તબીબ એ કરવું પડે છે.

ઇમરજન્સી સેવાને કોલ કરો

ઇમરજન્સી નંબર અલગ અલગ હોય છે-પોલીસ માટે 100,ફાયર માટે 102 અને એમ્બ્યુલન્સ માટે 108 છે.

ઇમરજન્સી ડિસ્પેચર ને ચોક્કસ સરનામું આપો:  

ઇમરજન્સી ડિસ્પેચર સૌથી પહેલાં પૂછશે કે તમે ક્યાં છો, તેથી ઇમરજન્સી સેવા ઓ શક્ય તેટલી ઝડપથી ત્યાં પહોંચી શકે છે. ચોક્કસ શેરી સરનામું આપો, જો તમને ચોક્કસ સરનામાની ખાતરી ન હોય, તો અંદાજીત અથવા નજીક માં રહેતા લોકો ને પૂછી ને માહિતી આપો અને શક્ય હોય તો તેને તમારો ફોન નંબર આપો.

બેભાન (COMA)

બેભાન ને કોમા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે એક ગંભીર જીવલેણ સ્થિતિ છે, જ્યારે વ્યક્તિ સંપૂર્ણપણે અર્થહીન બોલે છે અને કોઈ જવાબ આપતો નથી. પરંતુ મૂળભૂત હૃદય, શ્વાસ, લોહી નું પરિભ્રમણ હજુ પણ અકબંધ હોઈ શકે છે અથવા તો તે નિષ્ફળ પણ હોઈ શકે છે.

મગજની સામાન્ય પ્રવૃત્તિમાં વિક્ષેપ ને કારણે આ સ્થિતિ ઊભી થાય છે. તેનાં કારણો ઘણાં છે.

કોમા માટે કારણો

•       આઘાત (કાર્ડિયોજેનિક, ન્યુરોજેનિક)

•       માથામાં ઈજા (ઈજા, સંકોચન)

•       શ્વાસ લેવામાં અવરોધ

•       શરીરનું તાપમાન વધારે(ગરમી, ઠંડી)

•       હૃદય રોગનો હુમલો

•       સ્ટ્રોક (સર્બ્રો-વેસ્ક્યુલર અકસ્માત)

•       લોહીની ઉણપ (રક્તસ્ત્રાવ)

•       ડિહાઇડ્રેશન(ડાયરોહિઆ  અને ઊલટી)

•       ડાયાબિટીસ

•       બ્લડપ્રેશર (ખૂબ જ નીચું અથવા ખૂબ ઊંચું)

•       આલ્કોહોલ, ડ્રગ્સ  નો ઓવર ડોઝ

•       ઝેર (વાયુ, જંતુનાશકો, કરડવા)

વ્યક્તિ બેભાન થયા પછી નીચેના ચિહ્નો આવી શકે છેઃ

•       મૂંઝવણ

•       ઊંઘ

•       માથાનો દુખાવો

•       તેના શરીરના કેટલાક ભાગો બોલવામાં કે હલાવવામાં અસમર્થતા

•       હળવું માથું

•       આંતરડા અથવા મૂત્રાશયનું નિયંત્રણ ગુમાવવું (અસંયમ)

•       ઝડપી હૃદયના ધબકારા

પ્રાથમિક સારવાર

• ઇમરજન્સી નંબર પર કોલ કરો.

• વ્યક્તિના શ્વસન માર્ગ, શ્વાસ અને ધબકારાને વારંવાર ચકાસો. જરૂર જણાય સીપીઆર થી બચાવ શરૂ કરો.

• જો વ્યક્તિ શ્વાસ લઈ રહી હોય અને પીઠ ની બાજુ પર પડી હોય અને કરોડરજ્જુની ઈજા ન હોય તો, તે વ્યક્તિને કાળજીપૂર્વક ડાબી બાજુ ફેરવો. જો કોઈ પણ સમયે શ્વાસ અથવા ધબકારા અટકી જાય, તો વ્યક્તિને તેની પીઠ પર ફેરવો અને સીપીઆર શરૂ કરો.

•જો કરોડરજ્જુ માં ઈજા થઈ હોય, તો પીડિત ની સ્થિતિનું કાળજીપૂર્વક મૂલ્યાંકન કરવું પડી શકે છે. જો વ્યક્તિને ઊલટી થાય તો આખા શરીરને એક સાથે બાજુમાં ફેરવો. જ્યારે તમે રોલ કરો છો ત્યારે માથા અને શરીરને સમાન સ્થિતિમાં રાખવા માટે ગરદન અને પીઠ ને ટેકો આપો.

•તબીબી મદદ ન આવે ત્યાં સુધી વ્યક્તિના શરીર ને ગરમ રાખો.

• જો તમે કોઈ વ્યક્તિને બેભાન થતી જુઓ, તો તેને પડવા થી બચવાનો પ્રયાસ કરો. તે વ્યક્તિને જમીન પર સીધું સુવડાવો અને માથું ઉપર ઊંચું કરો અને ટેકો આપો.

•જો લોહીની ઓછી સુગર ને કારણે બેભાન થવાની શક્યતા હોય, તો તે વ્યક્તિને જ્યારે સભાન બને ત્યારે ખાવા કે પીવા માટે કંઈક મીઠું આપો.

આટલું ન કરો:

•બેભાન વ્યક્તિને કોઈ પણ ખોરાક કે પીણું ન આપો.

•વ્યક્તિને એકલી ન છોડશો.

•બેભાન વ્યક્તિના માથા નીચે ઓશીકું ન મૂકશો.

•બેભાન વ્યક્તિના ચહેરા પર થપ્પડ ન મારવી અથવા ચહેરા પર પાણી છાંટશો નહીં અને તેને પુનર્જીવિત કરવાનો પ્રયાસ કરો.

વિદ્યુત શોક ના લક્ષણો

પીડિત વ્યક્તિ ફિક્કી દેખાય છે, શરીર બરફની જેવું ઠંડુ હોય છે, ધબકારા શરૂઆતમાં ઝડપથી દેખાય છે અને પછી ધીમા પડતા જાય છે, શ્વાસ ટૂકો બની જાય છે. નબળાઈ, ચક્કર આવવા વગેરે. જો દર્દી ને તરત સારવાર ન અપાઈ તો તે બેભાન થઈ શકે છે અને મૃત્યુ પામી શકે છે.

પ્રાથમિક સારવાર

દર્દી ને ના શરીર ને ગરમી  અને માનસિક આરામ આપો. તેને સારું એર સર્ક્યુલેશન અને આરામ મળી રહે તેનું ખાસ ધ્યાન રાખો. દર્દી ને સુરક્ષિત સ્થળે/ હોસ્પિટલમાં ખસેડવા માટે મદદ ની વ્યવસ્થા કરો.

 

•ઉષ્મા: ભોગ બનનારના શરીર ને નોર્મલ શરીર જેટલું ગરમ રાખો પરંતુ તેમને વધુ ગરમ થવા દો નહીં. તેની આસપાસ ધાબળા અને કોટ લપેટો, માથા પર ખાસ ધ્યાન આપવું, જેના દ્વારા શરીરની ગરમી ઓછી થાય છે.

•હવાઃ ભોગ બનનાર ના શ્વસન માર્ગ પર કાળજીપૂર્વક નજર રાખો અને જરૂર પડે તો તેમને રિકવરી પોઝિશન માં ફેરવવા માટે તૈયાર રહો અથવા શ્વાસ અટકી જાય તો તેને પુનઃ જીવિત કરવા માટે પણ તૈયાર રહો. રાહદારી ઓ ને દૂર રાખવા નો પ્રયાસ કરો અને ચુસ્ત કપડાં ઢીલા કરો જેથી મહત્તમ હવાનો મળી રહે.

•આરામ: ભોગ બનનાર ને સ્થિર રાખો અને બેસવા કે સૂઈ રહેવાનું પસંદ કરો.

 

ઇલેક્ટ્રીક શોક ની સારવાર તાત્કાલિક સારવાર આવશ્યક છે.

બિનજરૂરી વિલંબ વિના વીજ પુરવઠો બંધ કરો. અન્યથા, ભોગ બનનારને લાઇવ કન્ડક્ટરના સંપર્કમાંથી દૂર કરો. લાકડાની પટ્ટી, દોરડું, સ્કાર્ફ, ભોગ બનનાર ની કોટ-પૂંછડી, કપડાં નો સૂકો લેખ, બેલ્ટ, રોલ્ડ-અપ અખબાર, નોન-મેટાલિક હોસ, પીવીસી ટ્યૂબિંગ, બેકલીઝ્ડ પેપર, ટ્યૂબ વગેરેનો ઉપયોગ કરીને પીડિત ને લાઇવ કન્ડક્ટર (ચાલુ વાયર) ના સંપર્ક માંથી દૂર કરો.

પીડિત સાથે સીધો સંપર્ક ટાળો. જો રબર ના મોજાં ઉપલબ્ધ ન હોય તો તમારા હાથ ને સૂકા અવાહક પદાર્થમાં લપેટી લો.

વિદ્યુત બળતરાઃ જ્યારે કરંટ શરીરમાંથી પસાર થાય છે ત્યારે વીજળીનો શોક મેળવનાર વ્યક્તિ દાઝી શકે છે. જ્યાં સુધી શ્વાસ પુનઃ સ્થાપિત ન થાય ત્યાં સુધી દાઝી ગયેલ ભાગો ની પ્રાથમિક સારવારમા સમય બગાડશો નહીં.

દાઝવા અને માથાનો દુખાવો: જો શરીરનો મોટો ભાગ બળી ગયો હોય તો, પાણી, સ્વચ્છ કાગળ અથવા સ્વચ્છ શર્ટ થી ઢાંકવા આ સિવાય કોઈ સારવાર ન આપો. તેનાથી દુખાવ માં રાહત મળે છે.

કૃત્રિમ શ્વાસોશ્વાસ ની રીત:

કૃત્રિમ શ્વાસોશ્વાસ ની ઘણી રીત છે. જેમાં નીચે ની રીતે પ્રચલિત છે.

1)   શેફર ની રીત

2)   સિલ્વેસ્ટરની રીત

3)   મોંઢાથી મોંઢામાં હવા ભરવાની રીત

4)   કાર્ડિયો પલ્મોનરી રીસેસિટેશન (CPR) રીત

શેફર ની રીત

વ્યકતી ને શોક સિવાય અન્ય કોઈ શારીરિક ઈજા ન થઈ હોય કે છાતી અથવા શરીર ના આગળ ના ભાગ પર શારીરિક ઈજા ન થઈ હોય ત્યારે આ રીત ઉત્તમ માનવામાં આવે છે. જે નીચે આપેલી સૂચના મુજબ કરી શકાય:

1)દર્દી ને જમીન પર પેટ નીચે રહે તેમ સુવડાવી હાથ માથા ની બાજુ સીધા રાખવામા આવે છે.જેથી દર્દી શ્વાસલેવામાં તકલીફ ન પડે.



2)સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ ઢીચણ પર બેસીને દર્દી ને કમર ઉપર પાંસળી ના ભાગે બંને હાથ રાખો.

3)દર્દી ની પીઠ ઉપર આગળ બાજુ ઝૂકી નીચે તરફ શરીર નું દબાણ આપો. જેથી શરીર માંથી ખરાબ હવા બહાર નીકળે. આ પ્રક્રિયામાં બે સેકન્ડ માટે દબાણ આપો.

4)બે સેકન્ડ પછી દર્દી ના શરીર પરથી દબાણ ઓછું કરો અને શુદ્ધ હવા અંદર જવા દો. આ ક્રિયા ને એક મિનિટ માં આઠ થી દસ વખત કરવામાં આવે છે. આ ક્રિયા થી દર્દી ના ફેફસાનું સંકોચન અને વિસ્તરણ થાય છે. જેથી દર્દી ને કુદરતી શ્વાસ લેવાની ક્રિયા માં મદદરૂપ થાય છે. જ્યાં સુધી દર્દી કુદરતી રીતે શ્વાસ લેવાનું શરૂ ના કરે તા સુધી આ ક્રિયા શરૂ રાખી દર્દી ના જીવન ને બચાવી શકાય છે.

 

સિલ્વેસ્ટરની રીત

        આ રીત નો ઉપયોગ ખાસ કરીને દર્દી ના છાતી અથવા શરીરના આગળ ના ભાગ પર શારીરિક ઈજા વધારે થઈ હોય ત્યારે કરવામાં આવે છે.

        શોક લાગેલ દર્દી ની પીઠ નીચે રહે તેમ સીધો સુવડવો. સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ દર્દી ના માથા ની પાછળ ઘુંટણ પર બેસવું. સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ દર્દી ની મુઠ્ઠી બંધ કરી હાથ ને કાંડા પાસે પકડી ધીરે ધીરે હાથ વાળીને તેની છાતી ના ભાગ પર લાવી દબાણ આપવું. આ સમયે દર્દી ના શરીર માઠી ખરાબ હવા બહાર કાઢવામાં આવે છે અને બે ત્રણ સેકંડ પછી દર્દી ના છાતી પર થી દબાણ ઓછું કરવું અને હાથ ઊચા કરવા એટલે કે માથા ની બાજુ સીધા રાખવામા આવે છે અને મુઠ્ઠી ખોલી નાખવામાં આવે છે જેથી શુદ્ધ હવા દર્દી ના શરીર માં પ્રવેશે છે.

   આ ક્રિયા એક મિમિત માં આઠ થી દસ વાર કરવામાં આવે છે અને ઉપર આપેલ શેફર ની રીત ની જેમ જ જુઆ સુધી દર્દી કુદરતી રીતે શ્વાસ લેવાનું શરૂ ના કરે તા સુધી આ ક્રિયા શરૂ રાખી દર્દી ના જીવન ને બચાવી શકાય છે.

3) મોંઢાથી મોંઢામાં હવા ભરવાની રીત



        આ પ્રક્રિયા સૌથી સરળ પ્રક્રિયા છે અને આ રીત નો ઉપયોગ ગમે તે સંજોગો માં કરી શકાય છે. આ પ્રક્રિયા માં સીધો સુવડાવી તેના પીઠ નીચે નાનો તકિયો અથવા કોઈ પણ એવી વસ્તુ મૂકવામાં આવે છે જેથી દર્દી નું મોઢું નીચે ની તરફ ઝૂકેલું રહે. દર્દી ના મોઢા ઉપર બારીક કપડું રાખી સારવાર આપનાર વ્યક્તિ એ ઊંડો શ્વાસ લેવો અને દર્દી નું નાક બંધ કરી દર્દીના મોઢા ઉપર પોતાનું મોઢું ગોઠવી દબાણપૂર્વક હવા અંદર ભરવું. આ પ્રક્રિયા આઠ થી દસ વખત કરવું જેથી ફેફસા નું સંકોચન અને વિસ્તરણ થઈ દર્દી કુદરતી રીતે શ્વાસ લઈ શકે છે.

4) કાર્ડિયો પલ્મોનરી રીસેસિટેશન (CPR) રીત



        ઈલેકટ્રીક શોક, હ્રદયરોગ નો હુમલો, બ્લડ પ્રેસર ની તકલીફ વધારે ઊચાઇ થી પટકાવવું વગેરે કારણોસર શ્વાસ અટકી પડે છે અથવા શ્વાસ લેવા માં ખૂબ જ તકલીફ પડે છે તેવા સંજોગો માં તબીબી સારવાર ન મળે ત્યાં સુધી દર્દી ના પ્રાણ બચાવવામાં કાર્ડિયો પલ્મોનરી રીસેસિટેશન () ની રીત ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થાય છે. આ રીત દ્વારા હ્રદય  અને ફેફસા સુધી ઑક્સીજન પહોંચાડી ને દર્દી ના પ્રાણ ને બચાવી શકાય છે.

1)સૌ પ્રથમ દર્દી ને સીધી અને કઠણ સપાટી પર સુવડાવો.

2)દર્દી ના છાતી ની છેલ્લી પાંસળી થી બે આંગળી ઉપર માપી ને સારવારે પોતાનો એક હાથ મૂકવો અને તેના ઉપર બીજો હાથ મૂકવો.

3)ત્યાર પછી એક મિનિટ માં 80 થી 100 વખત છાતી ના હાડકાં ને 1.5” થી 2” જેટલું દબાય એટલું દબાણ આપવું અને દબાણ આપતી વખતે હાથ ને કોણી થી વાળવો નહીં તેમજ દરેક વખતે ગતિ અને લય એક સરખો રાખવો.

4)આમ 30 વાર કર્યા પછી દર્દી ના મોઢામાં 2 મોટા શ્વાસ આપવા

5)આ આખી સાઈકલ પૂરી થાય પછી દર્દી ના હાથ ની નાડી તપાસવી.        

આ પ્રક્રિયા આઠ થી દસ વખત કરવું જેથી ફેફસા નું સંકોચન અને વિસ્તરણ થઈ દર્દી કુદરતી રીતે શ્વાસ લઈ શકે છે.