પ્રકરણ ૬

વ્યક્તિગત સલામતી અને ફૅક્ટરી સલામતી

PERSONAL SAFETY AND FACTORY SAFETY

વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો (PPE)

કામના સ્થળે જોખમો સામે રક્ષણ મેળવવા માટે કર્મચારીઓ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા ઉપકરણો,સાધનો  અથવા કપડાં ને PPE(PERSONAL PROTECTIVE EQUIPMENT) કહેવામા આવે છે. કોઈ પણ ફેક્ટરી નો પ્રાથમિક અભિગમ સુરક્ષા અને કોઈ પણ પ્રકાર ની દુર્ઘટના ના થાય તેની કાળજી રાખવાની હોય છે નહીં કે કામદારો ને PPE આપી આવી દુર્ઘટના થી બચવાનો પ્રયાસ કરવાનો. કર્મચારી ની સુરક્ષા માટે એન્જિનિયરિંગ પદ્ધતિઓ નો પણ સમાવેશ કરી શકાય છે. 

એન્જિનિયરિંગ પદ્ધતિઓમાં ડિઝાઇનમાં ફેરફાર, સબસ્ટિટ્યુશન, વેન્ટિલેશન, મિકેનિકલ હેન્ડલિંગ, ઓટોમેશન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. એવા સંજોગોમાં જ્યાં જોખમોને નિયંત્રિત કરવા માટે કોઈ અસરકારક ઇજનેરી પદ્ધતિઓ દાખલ કરવી શક્ય નથી, ત્યાં કારીગર યોગ્ય પ્રકારના પીપીઈનો ઉપયોગ કરે તેની ખાસ તકેદારી રાખવી જોઇએ.

ફેક્ટરીઓ કાયદો, 1948 અને અન્ય કેટલાક શ્રમ કાયદાઓ 1996માં યોગ્ય પ્રકારના પીપીઈના અસરકારક ઉપયોગ માટેની જોગવાઈઓ છે. પીપીઈનો ઉપયોગ મહત્ત્વનો છે.

કાર્યસ્થળની સલામતી સુનિશ્ચિત કરવા અને વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો (પીપીઈ)નો અસરકારક રીતે ઉપયોગ કરવાની રીત:

•કામદાર તેમના ચોક્કસ વિસ્તારમાં કાર્યસ્થળની સલામતીની દેખરેખ રાખતી નિયમનકારી એજન્સીઓ પાસેથી અદ્યતન સલામતી ની માહિતી મેળવતા રહેવું.

•કામના ક્ષેત્રમાં હોય તેવા તમામ ઉપલબ્ધ લખાણ ઉપયોગ કરવો અને પીપીઈ નો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે અંગેની સુરક્ષા માહિતી નો ઉપયોગ કરવો.

•જ્યારે ગોગલ્સ, ગ્લોવ્ઝ અથવા બોડીસૂટ જેવા સૌથી સામાન્ય પ્રકારના વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણોની વાત આવે છે, ત્યારે જો તે દરેક સમયે પહેરવામાં ન આવે તો જોખમ ની શક્યતા ખૂબ જ વધી જાય છે.

•વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણો કામના સ્થળે જોખમો સામે કામદારોને બચાવવા માટે હંમેશાં પૂરતા હોતા નથી. તેથી જ ફેક્ટરી માં તમને આપવામાં આવેલ કામ વિષે પૂરેપુરી માહિતી મેળવો અને એને કઈ રીતે સારી રીતે કરી શકાય તે શીખવું.

PPE ના પ્રકાર:

 



 

જોખમ ના પ્રકારને આધારે, પીપીઈ ને વ્યાપક પણે નીચેની બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છેઃ

1 નોન-રેસ્પિરેટરીઃ જે શરીરની બહારથી ઇજા સામે રક્ષણ માટે ઉપયોગમાં લેવાય છે, એટલે કે માથા, આંખ, ચહેરો, હાથ, હાથ, પગ, પગ અને શરીરના અન્ય અંગોને સુરક્ષિત રાખવા માટે

2 રેસ્પિરેટરીઃ દૂષિત હવા ના કારણે થતાં નુકસાન થી બચવા માટે ઉપયોગમાં થાય છે.

પીપીઇ નંબર

શેનો સમાવેશ થાય છે

PPE1

હેલ્મેટ

PPE2

સુરક્ષા ફૂટવેર

PPE3

રેસ્પિરેટરી પ્રોટેક્ટિવ ઉપકરણો

PPE4

શસ્ત્રો અને હાથસંરક્ષણ

PPE5

આંખો અને ચહેરાની સુરક્ષા

PPE6

રક્ષણાત્મક કપડાં અને કવર

PPE7

કાનનું રક્ષણ

PPE8

સેફ્ટી બેલ્ટ

 

પીપીઈની ગુણવત્તા

પીપીઈએ સંભવિત જોખમ સામે સંપૂર્ણ પણે સુરક્ષા આપે તેવું અને તેને જે જોખમ માટે બનાવેલું છે તેની સામે તે પૂરેપુરી સુરક્ષા આપે તેવું હોવું જોઇએ.

પીપીઈની પસંદગી માટે કેટલીક શરતોની જરૂર છે:

•જોખમની પ્રકૃતિ અને ગંભીરતા

•પ્રદૂષકોનો પ્રકાર, તેની સાંદ્રતા અને દૂષિત વિસ્તારનું સ્થાન રેસ્પિરેબલ હવાના સ્ત્રોતના સંદર્ભમાં

•કામ કરનારની અપેક્ષિત પ્રવૃત્તિ અને કામનો સમયગાળો, પીપીઈનો ઉપયોગ કરતી વખતે કારીગરની અનુકૂળતા

•પીપીઈની લાક્ષણિકતાઓ અને મર્યાદાઓનું સંચાલન

•જાળવણી અને સફાઈમાં સરળતા

•ભારતીય/આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો અને ટેસ્ટ સર્ટિફિકેટની ઉપલબ્ધતાને અનુરૂપ.

પીપીઈનો યોગ્ય ઉપયોગ

પીપીઈનો યોગ્ય પ્રકાર પસંદ કર્યા પછી, કારીગર તેને પહેરે તે આવશ્યક છે. ઘણી વાર કારીગર પીપીઈનો ઉપયોગ કરવાનું ટાળે છે.

•કારીગર કેટલી હદે પીપીઈનો ઉપયોગ કરવાની જરૂરિયાત ને સમજે છે

•સામાન્ય કાર્ય પ્રક્રિયાઓમાં ઓછામાં ઓછા હસ્તક્ષેપ સાથે પીપીઈ પહેરી શકાય તેવી સરળતા અને અનુકૂળતા

•આર્થિક, સામાજિક અને અનુશાસનાત્મક પ્રતિબંધો કે જેનો ઉપયોગ કારીગરના વલણને પ્રભાવિત કરવા માટે થઈ શકે છે

•આ સમસ્યાનો શ્રેષ્ઠ ઉપાય દરેક કર્મચારી માટે 'પીપીઈ પહેરવા'ને ફરજિયાત બનાવવાનો છે.

વ્યાવસાયિક આરોગ્ય અને સલામતી

•વ્યાવસાયિક આરોગ્ય એ સલામત રીતે કામ અથવા રોજગાર સાથે સંકળાયેલા લોકોની સલામતી, આરોગ્ય અને કલ્યાણની સુરક્ષા સાથે સંબંધિત છે.

•તેનો ઉદ્દેશ સુરક્ષિત કાર્ય વાતાવરણ પૂરું પાડવાનો અને જોખમોને અટકાવવાનો છે.

•તે સહકર્મચારીઓ, કુટુંબના સભ્યો, નોકરીદાતાઓ, ગ્રાહકો, સપ્લાયર્સ, નજીકના સહકર્મચારીઓનું પણ રક્ષણ કરી શકે છે

•તેમાં વ્યાવસાયિક ચિકિત્સા, વ્યાવસાયિક (અથવા ઔદ્યોગિક) સ્વચ્છતા, જાહેર આરોગ્ય અને સુરક્ષા ઇજનેરી, રસાયણ શાસ્ત્ર અને સ્વાસ્થ્ય ભૌતિકશાસ્ત્ર સહિત ઘણા સંબંધિત ક્ષેત્રો વચ્ચે આદાનપ્રદાનની સમાવેશ થાય છે.

વ્યાવસાયિક આરોગ્ય અને સલામતીની જરૂરિયાત

•કર્મચારીઓનું સ્વાસ્થ્ય અને સલામતી એ કંપનીની સરળ અને સફળ કામગીરીનું મહત્વનું પાસું છે.

•કર્મચારીઓની સલામતી અને કલ્યાણ પર યોગ્ય ધ્યાન આપવાથી મૂલ્યવાન વળતર મળી શકે છે.

•કર્મચારીઓના મનોબળમાં સુધારો

•ગેરહાજરી ઘટાડવી

•ઉત્પાદકતા વધારવી

•કામ સંબંધિત ઇજાઓ અને બીમારીઓની શક્યતા ઘટાડવી

અપેક્ષા (ઓળખ): સંભવિત જોખમોની ઓળખ કરવાની પદ્ધતિઓ અને સ્વાસ્થ્ય પર તેની અસરો

માન્યતા (સ્વીકૃતિ): ઓળખાયેલા જોખમોની ખરાબ અસરોનો સ્વીકાર

મૂલ્યાંકન (માપ અને મૂલ્યાંકન): સાધનો, હવાના નમૂના અને વિશ્લેષણ દ્વારા જોખમની માપણી અથવા ગણતરી કરવી, માપદંડો સાથે સરખામણી કરવી અને માન્ય માપદંડ કરતાં વધુ અથવા ઓછું જોખમ છે કે નહીં તે નિર્ણય લેવો.

સફાઈ પ્રક્રિયા

સફાઈ એ પર્યાવરણમાંથી અનિચ્છનીય પદાર્થ, પ્રદૂષકો અથવા પ્રદૂષકોને દૂર કરવાની પ્રક્રિયા છે.

ગ્રીન-ક્લીનિંગ એટલે સફાઈ પ્રક્રિયા જેમાં પોતાની જાતને સુરક્ષિત રાખી સારી રીતે ફેક્ટરીની સફાઈ અને તેની દેખરેખ કરવી.

વર્કશોપની સફાઈની જરૂરિયાત

સ્વચ્છ કાર્યસ્થળ કર્મચારીઓની સલામતી અને સ્વાસ્થ્ય સુનિશ્ચિત કરે છે અને સ્વચ્છ, સુરક્ષિત કાર્ય વાતાવરણ સુનિશ્ચિત કરવા માટે પગલાં લઈને ઇજાઓને અટકાવી શકાય છે.

કાર્યસ્થળની સફાઈ નાં કારણો:

•કામના સ્થળે સ્લિપ અને પડતા અટકાવવા માટે ફ્લોર ની સફાઈ.

•યોગ્ય એર ફિલ્ટરેશન ધૂળ અને બાષ્પ જેવા જોખમી પદાર્થોના સંપર્કમાં ઘટાડો કરે છે.

•લાઇટ ફિક્ચર્સની સફાઈ થી લાઇટિંગની કાર્યક્ષમતા વધે છે.

•ગ્રીન ક્લીનિંગ પ્રોડક્ટ્સનો ઉપયોગ જે કર્મચારીઓ અને પર્યાવરણ બંને માટે સુરક્ષિત છે.

•કચરા અને રિસાયકલ કરી શકાય તેવા પદાર્થોનો યોગ્ય નિકાલ અને કામના વિસ્તારોને સ્વચ્છ રાખે છે.

કાર્યસ્થળ ની જાળવણી ના ફાયદા:

ઉત્પાદકમાં સુધારો થઈ શકે છે.

ઓપરેટરની કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરે છે.

•સ્ક્રેપમાં ઘટાડો.

•ઉત્પાદન પ્રક્રિયાને અસરકારક રીતે નિયંત્રિત કરી શકાય છે.

વધુ સારા મશીન અને ટૂલ મોનિટરિંગને કારણે મશીન બંધ ટાઈમ માં ઘટાડો.

•માલ સુચિ પ્રક્રિયાનું વધુ સારું નિયંત્રણ.

સામાન્ય સફાઈ પ્રક્રિયા

•સાફ કરવાનું શરૂ કરતા પહેલા, પ્રોડક્ટ અને ઉપકરણ લેબલ્સ અને વપરાશ સૂચનાઓ વાંચો.

•ભલામણ કરેલા પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ્સ (પીપીઈ) જેવા કે રબર અથવા સર્જિકલ પ્રકારના ગ્લોવ્ઝ, ગોગલ્સ, ડસ્ટ માસ્ક અથવા રેસ્પિરેટર, ઇયરપ્લગ વગેરે પહેરો.

જમીન, પ્રદૂષકો અથવા પ્રદૂષકોને અટકાવવા અથવા દૂર કરવા માટે સફાઈ કરવી જોઈએ.

•ઓછા ઝેરી ઉત્પાદનો પસંદ કરો અને તેનો ઉપયોગ કરો અને આ સિસ્ટમ "સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજર્સ" (એસઓપી) તરીકે ઓળખાય છે.

•એસઓપીએ સંપૂર્ણ કામગીરી અને જાળવણી યોજનાનો ભાગ છે.

સફાઈની અન્ય જુદી જુદી પદ્ધતિઓ છે

-       છંટકાવ

-       પાવર વોશ પ્રક્રિયા

-       કાર્બન ડાયોક્સાઇડથી સફાઈ

-       પૂર્વ સફાઈ

-       મુખ્ય સફાઈ

-       રિન્સિંગ

-       સૂકવણ વગેરે,

સ્ટાન્ડર્ડિંગ સુધારવા માટે, સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજર્સ (એસઓપી)ને લેખિત માર્ગદર્શન ને અનુસરવું જોઇએ.

1.સફાઈની પ્રક્રિયાઓ

2.રાસાયણિક સંચાલન અને ટ્રેકિંગ જરૂરિયાતો

3.સંચાર પ્રોટોકોલ

4.તાલીમ અને નિરીક્ષણ કાર્યક્રમો

5.રિપોર્ટિંગ અને રેકોર્ડ કીપિંગ પ્રક્રિયાઓ.

ગ્રીન ક્લીનિંગ માટે ભલામણ કરેલી પ્રવૃત્તિઓ

•સ્થાનિક ભાષાઓ સાથે લેખિતમાં સફાઈ કર્મચારીઓને સરળતાથી સમજી શકાય તેવા દિશાનિર્દેશો પૂરા પાડો.

•યોગ્ય ટેકનોલોજી (કોર સ્પ્રે, ઓટોમેટિક કેમિકલ ડિસ્પેન્સર્સ વગેરે)નો ઉપયોગ કરો.

•ખર્ચ કરેલા અથવા ખાલી દ્રાવણ પાત્રોના યોગ્ય રિસિંગ અને નિકાલ માટે ડિરેક્ટરી પૂરી પાડો.

•શક્ય હોય તો સફાઈ રસાયણોનો ઉપયોગ કરવાની જરૂરિયાતને ઘટાડો અથવા દૂર કરો.

5 પગલાં (5s) – કોન્સેપ્ટ



5s એ લોકલક્ષી અને પ્રેક્ટિસલક્ષી અભિગમ છે. 5s અપેક્ષા રાખે છે કે દરેક વ્યક્તિ તેમાં ભાગ લે. તે તંત્રમાં સતત સુધારા માટે મૂળભૂત બની જાય છે.

શરતો (૫s) ૫ પગલાં છે

પગલું ૧: SEIRI (ક્રમમાં ગોઠવી)

પગલું ૨: SEITON (પદ્ધતિસરની વ્યવસ્થા)

પગલું ૩: SEISO (સ્વચ્છતા)

પગલું ૪: SEIKTSU (સ્ટાન્ડર્ડ)

પગલું ૫: SHITSURE (સ્વ-શિસ્ત)

યાદીમાં વપરાયેલી વસ્તુઓને ઓળખીને, વિસ્તાર અને વસ્તુઓને જાળવી રાખવા અને નવા ક્રમને જાળવી રાખીને કાર્યક્ષમતા અને અસરકારકતા માટે કાર્ય સ્થળકેવી રીતે ગોઠવવું તે નું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.

5sના ફાયદા

કામનું સ્થળ વધુ સ્પષ્ટ અને વધુ સારી રીતે ગોઠવાયેલું બની જાય છે.

•કામ કરવાની જગ્યાએ કામ કરવું સરળ બને છે.

•ખર્ચમાં ઘટાડો.

લોકો વધુ શિસ્તબદ્ધ હોય છે.

•ઓછી ગેરહાજરી.

•ફ્લોર સ્પેસનો વધુ સારો ઉપયોગ.

•ઓછા અકસ્માતો.

•ગુણવત્તા સાથે ઉચ્ચ ઉત્પાદકતા વગેરે.