કચરા નો નિકાલ

કચરો અનિચ્છનીય અથવા બિન ઉપયોગી સામગ્રી છે. કચરો એ કોઈ પણ પદાર્થ છે જે પ્રાથમિક ઉપયોગ પછી ફેંકી દેવામાં આવે છે અથવા તે નિરર્થક, ખામીયુક્ત અને ઉપયોગ વિનાનો હોય છે.

કચરો એ તમામ પદાર્થ ની આડપેદાશ છે જે આપણા દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાય છે અથવા ઉદ્યોગો/ફેક્ટરી તેમજ કૃષિ તથા અન્ય ક્ષેત્રોમાં થાય છે. સામાન્ય રીતે આ કચરો શહેરોની બહારના વિસ્તારોમાં ફેંકવામાં આવે છે, પરંતુ કચરા નો ખુલ્લી જગ્યામાં નિકાલ ઉપયોગી જમીનને બિનઉપયોગી જમીનમાં પરિણામે છે અને પર્યાવરણને પ્રદૂષિત કરે છે.

કચરાને નીચે મુજબ વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યું છે

1)ગ્રામીણ કચરો/Rural Waste

2)શહેરી કચરો/Urban Waste

i)    ઘન કચરો/Solid Waste

ii)   પ્રવાહી કચરો/Liquid Waste

1)ગ્રામીણ કચરો/RURAL WASTE

ગ્રામીણ કચરો મુખ્યત્વે કૃષિ અને ડેરી નો કચરો હોય છે. તેનો પુનઃ ઉપયોગ કૃષિ કચરો બાળીને અને કમ્પોઝ કરીને કરી શકાય છે. મનુષ્ય અને પ્રાણી દ્વારા ઉત્પન્ન થતા કચરાનો ઉપયોગ હવે બાયો-ગેસ પ્લાન્ટ દ્વારા ઇંધણના ઉત્પાદનમાં થાય છે.

2)શહેરી કચરો/URBAN WASTE

તે હાઉસ હોલ્ડ આર્ટિકલ અથવા મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન અંદર ના ઉદ્યોગનો કચરો હોય છે. તેને ફરીથી બે પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરી શકાય છે.

i)ઘન કચરો/SOLID WASTE

ઘન કચરો એ સામગ્રી છે જે ઉદ્યોગો માંથી આવે છે જેમ કે અખબાર, કેન, બોટલ્સ, તૂટેલા કાચ, પ્લાસ્ટિક કન્ટેનર, પોલિથિન બેગ્સ વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.

ii)પ્રવાહી કચરો/LIQUID WASTE

તે પાણી આધારિત કચરો છે જે ઉદ્યોગો માંથી આવે છે જેમ કે કેમિકલ યુક્ત પાણી, વગેરે નો સમાવેશ થાય છે.

કચરા ના સ્ત્રોત/SOURCES OF WASTE:

૧)ઔદ્યોગિક કચરો/INDUSTRIAL WASTE

તેમાં ઘન અને પ્રવાહી બંને કચરા નો સમાવેશ થાય છે. ઘણી વખત તે ફેક્ટરી અથવા તેના જેવા બીજા ઔધોગિક સંસ્થા દ્વારા સામગ્રી ના ઉપયોગ પછી બિનઉપયોગી રહેલ પદાર્થ હોય છે અને તેમાં હાનિકારક રાસાયણિક અને ઘન ધાતુનો કચરો હોય છે.

૨)ઘરેલુ કચરો/DOMESTIC WASTE

તેમાં તમામ કચરો, કચરો, ધૂળ, ગટરનો કચરો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં જ્વલનશીલ અને બિનજ્વલનશીલ પદાર્થો હોય છે. જ્યારે આ કચરાનો નિકાલ ખુલ્લેઆમ કરવાથી વિવિધ હાનિકારક અસરો પેદા કરી શકે છે.

૩)કૃષિ કચરો/AGRICULTURAL WASTE

તેમાં પાક અને પશુઓ વગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થતા કચરાનો સમાવેશ થાય છે. આવા કચરાનો ખુલ્લો નિકાલ મનુષ્ય અને અન્ય પ્રાણીઓના સ્વાસ્થ્ય માટે સમસ્યા પેદા કરે  છે.

૪)પાવર પ્લાન્ટ દ્વારા ઉત્પન્ન થતી રાખ.

૫)હોસ્પિટલનો કચરો સૌથી વધુ હાનિકારક કચરો છે જેમાં સૂક્ષ્મ જીવો હોય છે જે ચેપી અને બિન-ચેપી બંને રોગો પેદા કરે છે.

વર્કશોપમાં વેસ્ટ મટિરિયલ/કચરાની યાદી

•ઓઇલી વેસ્ટ જેમ કે લુબ્રિકેટિંગ ઓઇલ, કૂલન્ટ વગેરે

•બિનઉપયોગી કાપડ નો કચરો

•વિવિધ પદાર્થોની ધાતુની ચિપ્સ અથવા તેના કટકા

•ઉપયોગમાં લેવાતી અને નુકસાન પામેલી વિદ્યુત એસેસરીઝ, વાયર, કેબલ, પાઇપ વગેરે નો કચરો

કચરાના નિકાલની પદ્ધતિઓ

આ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટનું અંતિમ પગલું છે. કચરા ને ભેગા કરેલ સાઇટ પરથી,સામગ્રી પ્રમાણે તેને અલગ અલગ પાડવામાં આવે છે અને નીચે આપેલા કોઈ પણ એક પ્રક્રિયા દ્વારા તેનો નિકાલ કરવામાં આવે છે.

•રિસાયક્લિંગ/RECYCLING

•કમ્પોઝ કરવું/COMPOSING

•લેન્ડફિલ/LANDFILL

•સળગાવવા/બાળવા/INCINERATION

•પુનઃ ઉપયોગ કરો/REUSE

•પશુ આહાર/ANIMAL FEED

•અગ્નિ માટે લાકડું/FIRE WOOD

રિસાયક્લિંગ/RECYCLING:

રિસાયક્લિંગ એ કચરાને નિયંત્રિત કરવાની સૌથી જાણીતી પદ્ધતિમાંની એક છે. તે ખર્ચાળ નથી અને તમે સરળતાથી કરી શકો છો. જો તમે રિસાયક્લિંગ કરશો તો તમે પુષ્કળ ઊર્જા, સંસાધનોની બચત કરશો અને તેનાથી પ્રદૂષણ માં ઘટાડો થશે.

કમ્પોસ્ટીંગ/કમ્પોઝ/COMPOSING:

આ એક કુદરતી પ્રક્રિયા છે જે કોઈ પણ જોખમી પેટા ઉત્પાદનોથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત છે. આ પ્રક્રિયામાં પદાર્થને તોડવાનો સમાવેશ થાય છે, જેનો ખાતર તરીકે ઉપયોગ કરી શકાય છે.

લેન્ડફિલ/LANDFILL:

આ પ્રક્રિયામાં, કચરાનો પુનઃઉપયોગ કે રિસાયકલ કરી શકાતો નથી અને શહેરના કેટલાક નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં પાતળા સ્તર તરીકે ફેલાવી,કચરાના દરેક સ્તર પછી માટીનું એક સ્તર પાથરવામાં આવે છે. એક વાર આ પ્રક્રિયા પૂર્ણ થઈ જાય પછી, આ વિસ્તાર બાંધકામ માટે અયોગ્ય જાહેર કરવામાં આવે છે અને તેનો ઉપયોગ માત્ર રમતના મેદાન અથવા ઉદ્યાન તરીકે થાય છે.

સળગાવવા/બાળવા/INCINERATION:

આ પ્રક્રિયા માં કચરા ને પૂરેપુરું સળગાવવા/બાળવા ની જગ્યે કચરા ને બિન જ્વલનશીલ પદાર્થ, રાખ, બિન ઉપયોગી ગેસ માં ફેરવવામાં આવે છે અને આ પછી તેના ઉપર વિવિધ રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા આ કચરો વાતાવરણ ને કોઈ હાનિ ન પહોંચાડી શકે તેવો બનાવવામાં આવે છે અને તે પછી તેને વાતાવરણ માં છોડી મૂકવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા દ્વારા ૯૦% જેટલા કચરા ની ઘનતા ઓછી થાય છે અને તે વાતાવરણ ને પણ નુકસાન કરતું નથી.  

પુન: ઉપયોગ કરો/REUSE:

વસ્તુ ને કાઢી નાખવી તે પહેલાં તેને ધોવાની અને ફરીથી વાપરવાની શક્યતા માટે વિચારો.

પશુ આહાર/ANIMAL FEED:

શાકભાજીની છાલ અને તેના જેવા બીજા ખાદ્ય પદાર્થે નાના પ્રાણીઓને ખવડાવવા માટે રાખી શકાય છે.

અગ્નિ માટે લાકડું/FIRE WOOD:

જ્યારે ફર્નિચરને રિફર્નિશ કરવાની વાત આવે ત્યારે કચરાના નિકાલની થોડી માત્રાનો પુનઃઉપયોગ કરી શકાય છે. ફર્નિચર ને લાકડા ને બળતણ માટે પણ ઉપયોગ માં લઈ શકાય છે.

કાર્યસ્થળ ના જોખમ નું નિયંત્રણ:એન્જિનિયરિંગ અને વહીવટી નિયંત્રણો, તબીબી ચકાસણી, પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ   (પીપીઈ),શિક્ષણ, તાલીમ અને દેખરેખ જેવા પગલાં લેવાથી જોખમો ને નિયંત્રિત કરી શકાય છે.   

વ્યાવસાયિક જોખમ

વ્યાવસાયિક જોખમ એટલે કાર્ય સ્થળ/ફૅક્ટરી ની એવી કોઈ પણ પરિસ્થિતી જેના દ્વારા તમારા સ્વાસ્થ્ય ને નુકસાન થાય, મિલકતને નુકસાન થાય, કાર્યસ્થળ ના પર્યાવરણ ને નુકસાન થાય તે બધા જ કારણો અને પરિસ્થિતી ને વ્યાવસાયિક જોખમો તરીકે ગણવામાં આવે છે.

વ્યાવસાયિક જોખમ ના પ્રકાર:

1.    ભૌતિક જોખમો/physical hazard

2.   રાસાયણિક જોખમો/chemical hazard

3.   જૈવિક જોખમો/biological hazard

4.   શારીરિક જોખમો/physiological hazard

5.   માનસિક જોખમો/psychological hazard

6.   યાંત્રિક જોખમો/mechanical hazard

7.   વિદ્યુત જોખમો/electrical hazard

8.   કાર્યક્ષમતા ને અસર કરતા જોખમો/ergonomic hazard

 

ભૌતિક જોખમો

a)   ઘોંઘાટ

b)   તણાવ

c)   વાઇબ્રેશન

d)   કિરણોત્સર્ગ (આયનિંગ અને નોન-આયનિંગ)

e)   પ્રકાશ વગેરે,

 

રાસાયણિક જોખમો

a)   જ્વલનશીલ

b)   વિસ્ફોટક

c)   ઝેરી

d)   ઘસારો

e)   રેડિયોએક્ટિવ

 

જૈવિક જોખમો

a)   બેક્ટેરિયા

b)   વાયરસ

c)   ફૂગ

d)   છોડનો જંતુ

e)   રોગનો ચેપ.

 

શારીરિક

a)   વૃદ્ધાવસ્થા

b)   ખરાબ સ્વાસ્થ્ય

c)   માંદગી

d)   મદ્યપાન

 

માનસિક કારણો  

a)   ખોટું વલણ

b)   ધૂમ્રપાન

c)   મદ્યપાન

d)   બિનકુશળ

e)   નબળી શિસ્ત

-     ગેરહાજરી

-     આજ્ઞાપાલન

-     આક્રમક વર્તણૂકો

f)    અકસ્માતની શક્યતા વગેરે,

g)   ભાવનાત્મક તોફાનો

-     વોઇલન્સ

-     ધમકી

-     જાતીય સતામણી

 

યાંત્રિક

a)   અસુરક્ષિત મશીનરી

b)   ફેન્સિંગ નથી

c)   સુરક્ષા ઉપકરણ નથી

d)   કોઈ નિયંત્રણ ઉપકરણ નથી વગેરે,

 

વિદ્યુત

a)   કોઈ અર્થિંગ નથી

b)   ટૂંકી સર્કિટ

c)   વર્તમાન લીકેજ

d)   વાયર ખોલો

e)   કોઈ ફ્યૂઝ કે કટ ઓફ ઉપકરણ વગેરે નથી,

 

એર્ગોનોમિક

a)   નબળી મેન્યુઅલ  હેન્ડલિંગ  ટેકનિક

b)   મશીનરીનો ખોટો લેઆઉટ

c)   ખોટી ડિઝાઇન

d)   ખરાબ જાળવણી